בארבע עיניים: מעלות תרשיחא

אמנון מאור

יהודה ארמוני

יהודה ארמוני ואמנון מאור הוזמנו לצייר את מעלות תרשיחא, העיר העכשווית.

בתערוכה "בארבע עיניים: מעלות תרשיחא" ארמוני מציג את נופה של העיר ומאור את תושביה.

ארמוני הוא צייר של נופים. תשוקתו הגדולה להנחת הצבע על הבד נובעת מהמפגש שלו עם הטבע.  מאור הוא צייר של נוף אנושי, הרושם את דמויותיו בספונטאניות וברגישות אל הסובבים אותו ואל המראות המשתנים במהירות.

שני הציירים פקדו את העיר בתהליך שהחל בשנת 2022. הם שוטטו ברחובות הישנים והחדשים, פסעו כשני אנתרופולוגים בין רחובות העיר הבנויה וגם במרחבי הטבע,  ביקרו במקומות מרכזיים עכשוויים בעיר וגם במקומות שאיבדו מהזוהר שלהם במהלך השנים האחרונות. במסע שעשו ברחובות העיר ובטבע הסובב אותה, שאלו על דמויות חולפות ועל דמויות מוכרות יותר, התחקו אחר מקומות משמעותיים וציירו.

ההיכרות עם העיר ועם המרחבים והנוף האנושי שבתוכה נעשתה ללא ליווי, במטרה להעניק להם חופש מוחלט בבחירות השונות שיעשו. מצוידים ברשימה ראשונית מצומצמת של מקומות עיקריים כמו השוק, מגדל המים ואגם מונפורט – הם יצאו לדרכם העצמאית.

היציאה של ארמוני ומאור אל הטבע הפראי, האורבני והאנושי מהדהדת את יציאתה של קבוצת אמנים הקרויה אסכולת בארביזון (The Barbizon School) על שם הכפר הצרפתי בו התאספו, במחצית השנייה של המאה ה-19.

קבוצת הבארביזון ערערה על מוסכמות הציור האקדמי והשליטה של הציור באטליה ובתיאור אישים מהמעמד הגבוה בסביבה סטרילית וידועה מראש. הקבוצה בחרה במודע לצייר את מראות היום-יום מחוץ לכותלי האטליה של הציירים.

האמנים ציירו את הנופים הסובבים ואת הפועלים והפועלות בעבודתם בשדה. הם ציירו מראות מן המציאות. הדמויות שצוירו קיבלו גווני הוד והדר שונים מציורי האיכרים שרווחו עד אותה תקופה ושתוארו כשוטים ודחויים. בדרך זו, סללו כיוון אמנותי חדש וכן לציור הראליסטי.

המוכר בין אמני אסכולת בארביזון  הוא  ז'אן פרנסואה מילה (Jean-François Millet),[1] שצייר שלוש איכרות בעבודת הקציר. במישור האחורי של התמונה, מתוארים בעלי האדמה, בני המעמד העליון. את  שלוש המלקטות ממעמד הפועלים הנמוך הציב במישור הקדמי של התמונה, הילת האור בציור מעצימה את נוכחותן והסתרת פניהן מרמזת על מעמדן. הצייר שהעז למקם את שלוש הנשים הפשוטות במישור הקדמי ובנוכחות מלאה קיבל ביקורת קשה על הריאליזם המופרז.

גם הצייר גוסטב קורבה (Gustave Courbet)[2] שהיה חבר באסכולה זו, הקפיד לתאר בציורו שלום, אדון קורבה, שלוש דמויות בנוף: את פטרונו, את ידידו ואת עצמו נושא את כלי הציור שלו על גבו. דמותו מתוארת בלבוש פשוט ועממי עם תרמיל גב, בניגוד לתיאורים המאפיינים ציורי בורגנים של אותה תקופה.

דוגמאות אלו מדגימות את אופי הציור הבארביזוני אשר ערער על מוסכמות ומסורות הציור שרווחו באותה תקופה. ציירי האסכולה הציגו ציור ריאליסטי המתבסס על מערכת יחסים כנה עם הצופה, אשר מאזכר את הבחירות שעשו מאור וארמוני כשהגיעו לצייר בעיר מעלות תרשיחא.

יהודה ארמוני, מצייר מילדות, אך עבודתו לא אפשרה לו להתפנות לכך, לקראת שנות ה-50  לחייו פתח בקריירה עצמאית של צייר.

לפני  שיצא לדרך עצמאית, למד במשך שנים אצל טובי המורים בארץ ביניהם איצ'ו רימר, ארם גרשוני, דוד ניפו וישראל הרשברג. הציור של ארמוני מרובד בשכבות של שמן כמטאפורה לשכבות ההיסטוריה הלוקאלית של העיר.

ארמוני נוהג לצאת אל שטחי הטבע, לבחור את שעת היציאה, שעת העצירה והיכן להחנות את מכוניתו. הוא מעמיד את כן הציור בנקודה ספציפית ומחליט על פיסת הנוף אותה יצייר על גבי הקנבס.

הבחירה של צייר הנופים הינה בחירה פילוסופית. אריסטו מציג את האמן כקרוב לטבע. הפילוסוף טוען כי לאמנות יש תפקיד רגשי ככזה השומר על הרמוניה נפשית. על פי תפיסתו, האמן המחקה, מפיק תועלת ממעשה החיקוי והיא מהווה מקור להנאה המתעוררת אצל הצופה. בציורי הטבע של ארמוני, כתמי הצבע המונחים זה לצד זה מייצרים שלמות ויזואלית של מראה מקום, ומעבירים לצופה תחושה של נוחות ורגיעה.

ניכר כי ארמוני מכיר היטב את האור הארץ ישראלי. הצבעים בהם הוא בוחר מצליחים לייצר הזדהות אצל המתבוננים. הצבעוניות הפסטוראלית תואמת את החיבור הרך בין כתמי הצבע לטבע.

בציור רחוב במעלות מצליח ארמוני להעביר את אור היום המכה על בית המגורים, באמצעות בחירת הצבעים. צל העצים על הבית והטבע הסובב מתמזגים בצורה מושלמת להרמוניה עם השמים הבהירים. כך גם הציור מסגד תרשיחא. הגגות האדומים וצריח הזהב צומחים אל העננות העדינה ואל השמיים התכולים.

אמנון מאור, הינו צייר של קצב. בניגוד לכתמי הצבע המונחים של ארמוני, מאור מרקד על הדף. כל קו וכל כתם צבע של האמן מפלרטטים עם הצופה ומעבירים לו  תחושה של רכות קלילה.

מאור שואב את השראתו מציירי העיר צפת, עיר הולדתו, שפרחה בשנות ה-50 וה-60 של המאה ה-20 והייתה בית לעשרות אמנים שהושפעו מנופיה של העיר וממראות תושביה, ביניהם שמשון הולצמן, משה קסטל ויצחק פרנקל פרנל.

מאור רושם כאחוז תשוקה. הדמויות שהוא מתאר אינן גמורות. הן מספרות סיפור שנקטע ועוד רגע ימשיך. כתייר בעיר מעלות תרשיחא הוא ביקר בשווקים ובגן השעשועים, וגם הקפיד להיכנס לבתי עסק מקומיים, למשל לחנות כלי הכתיבה במרכז המסחרי הישן ולמספרה המקומית. אישיותו החוקרת והישירה כבשה את ליבם של האנשים ששמחו לשתף פעולה והסכימו לשמש מודל לרישום.

היינריך ולפלין (Heinrich Wölfflin) מבקר וחוקר אמנות שוויצרי, מפריד בין קווי הרישום שכוונתם לערכי המישוש לבין אלו שכוונתם ערכי הראייה. אצל מאור ערכי המישוש מתבטאים ברישומי האקוורל, בכתמי הצבע התחומים ובגוונים אותם הוא מייצר. ערכי הראייה מתבטאים ברישומי העיפרון של מאור. הקווים המופיעים כשרטוט חטוף הם קווים שבורים המתיישבים יחד כולם לרישומים בעלי אופי מרחף ומרשים. הקווים והכתמים של האמן הם סימן ההיכר שלו. אלה קווים גדולים, משוכים, קצרים, שבורים, זריזים.

לכבוד התערוכה הוגדלו צילומים היסטוריים של העיר והמרחב הכפרי הסובב אותה ושולבו בתערוכה במטרה להעצים את התהליך שהעיר והמרחב עברו, להאיר את הנוסטלגיה, להתגעגע ולשמוח.

שני האמנים ציירו בעיר הרב תרבותית מעלות- תרשיחא – שפנים רבות לה. באמצעות הציורים, נחשפת בפני המבקרים עיר משתנה שעוברת תהליכים אורבניים ושהופכת להיות מקום משמעותי במרחב הגליל המערבי. הציורים שלהם מאירים את הגבעה בה נבנו שכונות אורבניות, את הבתים הצבעוניים רבי קומות, את הכפר הסמוך עם בתי האבן העתיקים, את דוכני המזון בשווקים הצבעוניים, את הדמויות הצועדות בעיר המשותפת ואת מרחבי הטבע הירוקים המתבלים את העיר ואת החוויה בתערוכה.

אוצרת: מיטל קילמניק

[1] צייר ותחריטן צרפתי (1814-1875), נציג אסכולת בארביזון.

[2] צייר צרפתי (1819-1877), נמנה עם הזרם הריאליסטי.

بأربع عيون: معلوت ترشيحا

أمنون مئور

يهودا أرموني

جرى دعوة يهودا أرموني وأمنون مئور لرسم معلوت ترشيحا، المدينة المعاصرة.

في معرض "بأربع عيون: معلوت ترشيحا" يعرض أرموني مناظر المدينة ويعرض مئور سكانها.

أرموني يرسم المناظر الطبيعية. ينبع شغفه الكبير لوضع الألوان على القماش من لقائه مع الطبيعة. مئور يرسم المشاهد الإنسانية، ويرسم شخصياته بعفوية وحساسية نحو المحيطين به ونحو المشاهد المتغيّرة بسرعة.

زار الرسّامان المدينة في إطار عملية بدأت عام 2022. تجولا في الشوارع القديمة والجديدة، وسارا مثل عالمين انثروبولوجيا بين شوارع المدينة والمباني في رحاب الطبيعة، زارا الأماكن الرئيسية المعاصرة وكذلك الأماكن التي فقدت بريقها في السنوات الأخيرة. خلال رحلتهما في شوارع المدينة وفي الطبيعة المحيطة بها، سألوا عن المارة وعن الشخصيات المعروفة، واستكشفا الأماكن المهمة ورسما.

تم التعرف على المدينة وفضاءاتها، ومع المشاهد الإنسانية داخليه، بدون مرافقة، بهدف منحهما الحرية المطلقة في الخيارات المختلفة التي سيتخذانها. مزودان بقائمة أولية مختصرة عن الأماكن الرئيسية مثل السوق، برج الماء وبحيرة مونفورت، باشرا طريقهما المستقلة.

خروج أرموني ومئور إلى الطبيعة البرية، الحضرية والإنسانية، يردد أصداء خروج مجموعة الفنّانين من مدرسة البابيزون على اسم القرية الفرنسية التي اجتمعوا فيها، في النصف الثاني من القرن التاسع عشر.

مجموعة البابيزون تقوض عمليا مسلمات التصوير الزيتي الأكاديمي السائدة في الاستوديو وفي وصف الأشخاص من الطبقة العليا في بيئة معقمة ومعروفة مسبقًا. اختارت المجموعة بشكل واعٍ رسم المشاهد اليومية خارج جدران استوديو الرسّامين.

رسم الفنّانون المناظر المحيطة والعمال والعاملات أثناء عملهم في الحقل. رسموا مشاهد من الواقع. الشخصيات في اللوحات كانت بألوان المجد والفخامة ومختلفة عن رسومات الفلاحين التي سادت في تلك الفترة والتي وصفتهم كمسطحين ومنفرين. بهذه الطريقة مهد الفنّانون لتوجه فنّيّ جديد وساهموا في إنشاء الحركة الواقعية.

المشهور من بين فنّانين مدرسة البابيزون هو جان فرانسوا ميلية (Jean-François Millet)[1]، والذي رسم ثلاث فلاحات وهن يعملن في الحصاد. في الجزء الخلفي من الصورة يتم وصف أصحاب الأرض، أبناء الطبقة العليا. وفي المقدمة الفلاحات الثلاث من الطبقة الدنيا، هالة الضوء في اللوحة تعزز حضورهن وإخفاء الوجه يرمز إلى انتمائهن الطبقي. الرسّام الذي تجرأ على وضع النساء البسيطات في المقدمة بحضور كامل حصل على انتقادات شديدة بسبب الواقعية المفرطة.

أيضًا الرسّام كوستاڨ كوربيه (Gustave Courbet)[2] الذي كان عضوًا في تلك المدرسة، حرص في لوحته مرحبا سيد كوربيه، على وصف ثلاث شخصيات في الطبيعة: عرابه، صديقة ونفسه وهو يحمل أدوات الرسم على ظهره. وقد رسم نفسه في لباس بسيط وشعبي مع حقيبة ظهر، على خلاف السائد في لوحات البرجوازيين في تلك الفترة.

توضح هذه النماذج طبيعة الرسم البابيزوني الذي قوّض مسلمات وتقاليد الرسم التي سادت في تلك الفترة. عرض رسامو هذا التيار لوحات واقعية استنادًا إلى منظومة علاقات صريحة مع المُتلقي، الأمر الذي يشبه الخيارات التي قام بها مئور وأرموني عندما جاؤوا للرسم في مدينة معلوت ترشيحا.

يهودا أرموني يرسم منذ الطفولة، لكن عمله لم يتح له التفرغ للرسم، لذلك، وفي بداية سنوات الخمسينات من حياته بدأ مسيرته المستقلة في الرسم.

قبل البدء في طريقه المستقلة تلك، درس خلال سنوات لدى أفضل المعلمين في البلاد وبضمنهم إيتشو ريمر، آرم غرشوني، داڨيد نيݒو ويسرائيل هرشبغ. لوحات أرموني مؤثثة بطبقات الزيت كمجاز لطبقات التاريخ المحلي للمدينة.

اعتاد أرموني الخروج إلى المناطق الطبيعية، اختيار ساعة الخروج، ساعة التوقف وأين يوقف سيارته. وهو يضع ركيزة الرسم في نقطة معينة ويقرر أي قطة منظر طبيعي سوف يرسمها على القماش.

خيارات رسّام المناظر الطبيعية هي خيارات فلسفية. يصف أرسطو الفنّان بأنه قريب من الطبيعة. يدعي الفيلسوف أن للفن دور عاطفي يحافظ على التناغم النفسي. بناء على هذا التصور، فإن الفنّان الذي يحاكي، يجني الفائدة من عملية المحاكاة وهي مصدر المتعة لدى المشاهد. في لوحات الطبيعة لدى أرموني، بقع اللون الموضوعة بجانب بعضها تشكّل تكاملًا بصريًا للموقع، وتنقل للمشاهد الإحساس بالراحة والسكينة.

يلاحظ أن أرموني يعرف جيدًا ضوء أرض إسرائيل. الألوان التي يختارها تنجح بتشكيل التعاطف لدى المتلقين. الألوان الريفية تلائم الربط الرقيق بين بقع اللون والطبيعة.

في لوحة شارع في معلوت ينجح أرموني بنقل ضوء اليوم الذي يطرق بين السكن، عبر اختيار الألوان. ظل الأشجار على البيت والطبيعة المحيطة يمتزجان على نحو متكامل على شكل تناغم مع السماء الصافية. هكذا هي أيضًا لوحة جامع ترشيحا. السطوح الحمراء والمئذنة الذهبية تنمو إلى السحب الرقيقة وإلى السماء الزرقاء.

أمنون مئور، هو رسّام إيقاع. فعلى عكس بقع اللون لدى أرموني، فإن مئور يرقص على الورق. كل خط وكل بقعة لون للفنّان تغازل المشاهدة وتنقل له الإحساس بالليونة والخفة.

يستقي مئور إلهامه من رسامي مدينة صفد، المدينة التي وُلد فيها، والتي ازدهرت في خمسينيات وستينيات القرب العشرين، وأصحبت بيتًا لعشرات الفنّانين الذي تأثروا بمناظرها ومشاهد سكانها، وبضمنهم شمشون هولتسمان، موشي كاستل واسحاق فرنكل فيرنيل.

يرسم مئور وكأنه مهووس بالشوق. الشخصيات التي يصفها غير مكتملة. وهي تروي قصة قط قوطعت وبعد لحظة ستتواصل. كسائح في مدينة معلوت ترشيحا قام بزيارة الأسواق وحديقة الملاهي، وحرص كذلك على دخول المحلات التجارية المحلية، مثل محل أدوات الكتابة في المركز التجاري القديم وصالون الحلاقة. شخصيته الباحثة والصريحة احتلت قلوب الناس الذي سرهم التعاون معه ووافقوا أن يكونوا نموذجًا لرسوماته.

هيانرخ فولفين (Heinrich Wölfflin) ناقد وباحث سويسري في الفن، يفرّق بين خطوط الرسم التي تستهدف قيم اللمس وبين التي تستهدف قيم الرؤية. يتم التعبير عن قيم اللمس لدى مئور في رسومات الألوان المائية، في بقع اللون التي المحيطة وفي تدرجات الألوان التي يرسمها. ويتم التعبير عن قيم الرؤية برسومات قلم الرصاص. تظهر الخطوط التي تبدو كتخطيط خاطف هي خطوط مكسورة التي تتشكل معًا كرسومات مُحلّقة ومثيرة. خطوط وبقع الفنّان هي علامته المميزة. إنها خطوط كبيرة، جذابة، قصيرة، مكسورة، متعجلة.

بمناسبة المعرض تم تكبير الصور التاريخية للمدينة وللفضاء القروي المحيط بها وتم دمجها في المعرض بهدف تعزيز السيرورة التي مرت فيها المدينة وفضاءاتها، وإضاءة النوستالجيا، الاشتياق والفرح.

فنّانان رسما في المدينة المتعددة الثقافات معلوت ترشيحا – متعددة الأوجه. بواسطة اللوحات يتم كشف الزائرين على مدينة متغيّرة تمر بسيرورات حضرية وتتحول إلى مكان ذا مغزى في فضاء الجليل الغربي. لوحاتهما تضيء التلة التي بنيت علها الأحياء الحضرية، البيوت الملونة متعددة الطبقات، القرية المجاورة وبيوت الحجر القديمة، أكشاك الطعام في الأسواق الزاخرة، الشخصيات التي تتمشي في المدينة المشتركة وفضاءات الطبيعة الخضراء التي تتبل المدينة والتجربة في المعرض.

القيّمة: ميطال كيلمنيك

[1] رسّام ونقاش فرنسي (1814-1875)، ممثل مدرسة البابيزون.

[2] رسّام فرنسي (1819-1877)، ينتمي للتيار الواقعي.

ארכיון תערוכות

שיתוף